Personel olarak her hangi bir işte çalışıyor veya personel istihdam ediyorsanız, çalışma saatleri ile ilgili temel kuralları bilmeniz ve ülkemiz tarafından belirlenen minimum standartları garanti etmeniz gerekmektedir. Günlük ve haftalık dinlenmeleri, molaları, gece çalışmalarını, yıllık izinleri ve haftalık çalışma sürelerini kapsayan kurallara uymalısınız.
Usta Girişimci üzerinden, ülkemizdeki iş hukuku ile ilgili yasalar hakkında daha fazla bilgi edinebilirsiniz:
1.Haftalık Normal Çalışma Süresi
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 63’üncü maddesinde haftalık çalışma süresinin en çok kırk beş saat olacağı belirtilmiş olup yine aynı kanun maddesi çerçevesinde çıkarılan Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 4’üncü maddesinde de bu durum belirtilmektedir.
4857 sayılı İş Kanunun 63üncü maddesinde; “genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir.” Aksi kararlaştırılmamışsa, bu süre işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır (m.63/1).” şeklinde ifade edilmektedir. İş Kanunu, çalışma süresini azami bir saat olarak sınırlamıştır. Bunun doğal sonucu olarak tarafların sözleşmelerde bu süreyi aşan bir şekilde haftalık çalışma süresi belirlemeleri mümkün değildir. Tarafların iş sözleşmelerinde kanunda belirtilen 45 saatlik azami süreyi aşacak biçimde belirlemeleri durumunda sözleşme hükmü batıl olmaktadır ve yok hükmündedir.(8 YHGK, 21.10.1970, E. 1970/9-501, K. 1970/600, YHGK, 14.06.1972, E. 1972/9-318).Ancak taraflar sözleşme ile 45 saatin altında bir süreyi haftalık çalışma süresi olarak belirlemeleri hukuken geçerlidir.
Kanunun burada azami bir süre öngörmesindeki amaçlarından bir tanesi ve en önemlisi ‘’işçi sağlığını korunmayı ön planda tutmayı amaçlamak’’ olarak özetlenebilir. Diğer bir gerekçe ise Avrupa Birliği normları çerçevesinde İş Kanununda yapılan uyumlaştırma çabalarıdır. Bu durumda işveren tarafından işçinin haftalık 45 saati aşan çalışmalara tabi tutulması, bu süreler için fazla çalışma ücretine hak kazanacağı anlamına gelmektedir.
Yer altı, maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi ise yukarıda açıklamış olduğumuz süreden farklı olarak günde en çok yedi buçuk(7,5), haftada en çok otuz yedi buçuk(37,5) saattir. Çocuk ve genç işçiler ile diğer grupların çalışma süreleri ile ilgili bilgiler ise daha sonraki yazılarımızda belirtilecektir.
İşveren işçisini işyerinde istediği zaman fazla çalışmaya zorlayabilme hakkına sahip değildir. Ancak işçisinin onay vermesi durumunda, işveren fazla çalışma yapılmasını işçisinden isteyebilmektedir. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Ancak zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı 30 gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir.
2. Günlük Çalışma Süresi
İş Kanununda çalışma süreleri, haftalık çalışma süresi esas alınarak düzenlenmiştir. Haftalık çalışma süresi kanunda 45 saat olarak belirlenmiş aksi kararlaştırılmamışsa bu sürenin iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölüneceği hüküm altına alınmıştır. Tarafların anlaşması ile ”haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine günde 11(on bir)saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.” Genel olarak baktığımızda haftalık çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine eşit bölündüğü durumda günlük çalışma süresi haftanın 5 günü çalışılan iş yerlerinde 9 saat, 6 günü çalışılan iş yerlerinde ise 7,5(yedibuçuk) saat olmaktadır.(Net çalışma- ara dinlenmeler düşüldükten sonra) Cumartesi günü kısmen çalışılan iş yerlerinde ise günlük çalışma süresi, Çalışma Süreleri Yönetmeliği gereğince, 45 saatten çıkarıldıktan sonra kalan süre 5 güne bölünmek suretiyle bulunmaktadır.
İşçinin işe başlama saati ile bitiş saati arasındaki süre farkından, günlük ara dinlenme süresi çıkarılarak bir günlük çalışma süresi hesaplanır. Fazla çalışma ücretlerini haftalık 45 saatlik yasal çalışmaya göre hesaplandığından haftalık çalışma süresinin tespiti önemlidir. Yine kanun uyarınca verilen ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz. 4875 sayılı İş Kanunun‘Ara dinlenmesi’başlıklı 68’inci maddesinde günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere;
a) Dört(4) saat veya daha kısa süreli işlerde on beş(15) dakika,
b) Dört(4) saatten fazla ve yedibuçuk(7,5) saate kadar (yedibuçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
c) Yedibuçuk(7,5) saatten fazla süreli işlerde bir saat ara dinlenmesi verileceği belirtilmektedir.
Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir. Ancak bu süreler iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralıklı olarak kullandırılabilir.
Konuyu genel olarak örneklendirecek olursak:
Örnek1: 09.30’da işbaşı yapıp 17.30’da iş bırakan ve günde 30 dakika ara dinlenmesi kullanan İşçi B’nin günlük çalışma süresi 17.30- 09.30= 8 saat; 8 saat- 30 dakika= 7,5 saattir. Haftanın 6 günü çalışma yapıyorsa, haftalık çalışma süresi 7,5 x6= 45 saattir.
Örnek2: İşçi A, haftanın 2 günü 7’şer saat, 1 günü 10 saat, 1 günü 5 saat, 2 günü ise 8’er saat çalışma yapmıştır. Dolayısıyla işçi A’nın haftalık çalışma süresi 45 saattir.
Örnek3: İşçi A, haftanın 6 günü çalışma yapmaktadır.
Pazartesi günü 08.00-16.00 saatleri arasında, 30 dakika ara dinlenmesi kullanarak;
Salı günü 09.00-23.00 saatleri arasında farklı zamanlarda ayrı ayrı 1’er saat olmak üzere toplam 2 saat ara dinlenmesi kullanarak;
Çarşamba günü, 10.00-16.00 saatleri arasında 30 dakika ara dinlenmesi kullanarak;
Perşembe günü, 08.00-11.45 saatleri arasında 15 dakika ara dinlenmesi kullanarak;
Cuma günü; 08.00-17.30 saatleri arasında, 1 saat ara dinlenmesi kullanarak;
Cumartesi günü ise, 11.00-20.00 saatleri arasında 1 saat ara dinlenmesi kullanarak çalışmıştır.
İşçi A’nın günlük ve haftalık çalışma sürelerini değerlendirdiğimizde; ara dinlenme süreleri çalışma süresinden sayılmaz. O halde işçi A’nın günlük çalışma süreleri şu şekildedir:
Pazartesi: 7,5 saat Salı:12 saat Çarşamba: 5,5 saat Perşembe: 3,5 saat Cuma: 8,5 saat Cumartesi: 8 saat, toplam çalışma süresi 45 saattir. Haftalık toplam çalışma süresinin 45 saati aşmayacak şekilde düzenlendiği görülmektedir. Ancak; işçi A’nın salı günü yaptığı 12 saatlik çalışma, günlük yasal çalışma sınırı olan 11 saati aşmıştır. Görüldüğü üzere, haftalık yasal çalışma süresi 45 saati aşmamasına rağmen günlük yasal çalışma sınırını aşan saatleri İş Kanununun 41’inci maddesine göre, fazla çalışma olarak değerlendirilecek ve ücreti ödenecektir. Yargıtay kararlarında da her ne kadar haftalık çalışma süresi olan 45 saat aşılmamış olsa da, günlük 11 saati aşan çalışmaların fazla çalışma olarak değerlendirilmesi gerektiği ifade edilmektedir.
O halde, işçi A 12-11= 1 saatlik fazla çalışma ücretine hak kazanmıştır. Saat başına düşen ücreti %50 artırımlı olacak şekilde yapmış olduğu 1(bir) saatlik fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerekir.
Ayrıca işveren, tarafların yazılı anlaşması ile haftalık normal çalışma süresini iş yerinde haftanın çalışılan günlerine günde 11 saati aşmamak koşuluyla farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir. Bu uygulama 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında Yoğunlaştırılmış İş Haftası(denkleştirme uygulaması) olarak yer almaktadır. Denkleştirme dönemi iki(2) aylık süre içinde tamamlanacak, bu süre toplu iş sözleşmeleri ile dört(4) aya kadar artırılabilecektir.
Turizm sektöründe ise iki aylık süre dört ay olarak kullanılır. Turizm sektöründe de dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi normal haftalık çalışma süresi olan 45 saati aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı(6) aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründeki iş yerleri için denkleştirme süresini 8 hafta yerine 16 haftalık bir zaman dilimi için uygulanır. Örneklendirecek olursak;
İşçi A 1.hafta: 45 saat, 2.hafta: 55 saat, 3.hafta: 45 saat, 4.hafta: 65 saat,5.hafta: 40 saat, 6.hafta: 35 saat, 7.hafta: 45 saat, 8.hafta: 30 saat çalışmıştır.
İşçi A, iki aylık sürede toplam 360 saat çalışma yapmıştır, iki aylık ortalama haftalık çalışma süresi 360 saat/ 8 hafta= 45 saattir. Dolayısıyla iş yerindeki denkleştirme çalışması yasaya uygundur.
4857 sayılı İş Kanununa göre belirlenen iş günlerinde çalışmak koşuluyla işçilere, yedi günlük zaman dilimi içinde en az yirmi dört saat (bir tam gün) ücretli hafta tatili izni verileceği ayrıca hüküm altına alınmıştır. Bu durumda 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında haftada en fazla altı gün çalışılabileceği sonucunu doğurmaktadır.
3. Gece Döneminde Çalışma Süresi
4857 sayılı Is Kanununa göre gece çalışması; “Çalışma hayatında gece en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla 11 saat süren dönemdir.” şeklinde tanımlanmaktadır. Ayrıca işçilerin gece çalışmalarında yedi buçuk(7,5) saati geçemeyeceği de belirtilmektedir. Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir. İstisnalar hariç (turizm, özel güvenlik, sağlık işleri) gece döneminde azami olarak 7,5(yedibuçuk)saat çalışılacağı hüküm altına alınmaktadır. Eğer işçi kısmen gündüz kısmen de gece dönemine giren saatlerde çalışmakta ise, çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastladığı takdirde, bu çalışmaların gece çalışması sayılması gerekir ve yine bu çalışmalar için de 7,5(yedibuçuk) saatlik sürenin aşılmamasına dikkat edilmelidir.
4. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma
4857 sayılı İş Kanunu Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmenliğince Fazla çalışma; ”İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,
Fazla sürelerle çalışma ise; haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları ifade etmektedir.”
Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli(%50) yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Fazla sürelerle çalışmalarda ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş(%25) yükseltilmesiyle ödenir.
4857 sayılı kanun kapsamında 42 ve 43’üncü maddelerinde belirtilen zorunlu ve olağanüstü hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden(%”100) az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.
Örneğin;İşçi A’nın iş sözleşmesinde haftalık çalışma süresi 45 saat olarak kararlaştırılmış olup, haftanın 6 günü çalışma yapmaktadır. İşçi A, asgari ücret almaktadır. İşçi A, haftanın 2 günü 7,5 saat, 2 günü 10 saat, 1 günü 8 saat, diğer 1 günü ise 11 saat çalışma yapmıştır. Buna göre işçi A haftalık çalışma süresi 54 saat olup yasal süre olan 45 saati aşmıştır.
Dolayısıyla 9 saatlik fazla çalışması bulunmaktadır. İşçi A, asgari ücret almakta olup, 2018 yılı brüt asgari ücreti günlük olarak brüt 67,65 TL.’dir.
Öncelikle işçi A’nın brüt saatlik ücretini bulacağız. Saatlik ücret: 67,65/ 7,5 saat= 9,02 TL’dir. Fazla çalışma saat ücretini % 50 artırımlı hesaplıyoruz. 9,02 x 1,5= 13,53 TL. İşçi A, 9 saat fazla çalışma yaparak 9 x 13,53= 121,77 TL/Brüt fazla çalışma ücretine hak kazanmıştır.
Fazla sürelerle çalışmada ise yukarıda vermiş olduğumuz örnek doğrultusunda yapılan hesaplamalar dikkate alınmaktadır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus 45 saate kadar olan fazla sürelerle çalışmalar yüzde 25 artırımlı, 45 saati aşan kısım ise yüzde 50 artırımlı olacak şekilde ücret ödenir.
Örneğin; işçi A iş sözleşmesine göre, işyerinde haftanın 5 günü ve 42 saat çalışacağı kararlaştırılmış olup işçi A, bir hafta süresince 47 saat çalışmıştır. İşçi A’nın 45 saate kadar yaptığı çalışmaları fazla sürelerle çalışma olarak değerlendirip ücreti %25 artırımlı; 45 saatten 47 saate kadar yaptığı çalışmaları ise fazla çalışma olarak değerlendirip %50 artırımlı hesaplanır.
Bir yıl içerisinde yapılacak fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılmaktadır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. Yapılan ödemeler ücret bordrolarında ve İş Kanununun 37’inci maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.
İş Kanunu genel hatlarıyla haftalık çalışma süresi, günlük çalışma süresi ve gece döneminde çalışma sürelerinin nasıl düzenleneceğini hüküm altına almış olup; ilgili yönetmeliklerle da söz konusu çalışma süreleri açıkça belirtilmiştir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta ise 4857 sayılı kanuna aykırı çalıştırmanın çeşitli şekillerde idari yaptırımlara bağlanmasıdır. Yani çalışma sürelerinin iş yerinde kanuna uygun düzenlenmemesi durumunda çeşitli ve yüksek miktarlarda idari para cezaları ile karşı karşıya kalınacağı unutulmamalıdır. Genel hatlarıyla haftalık çalışma ve günlük çalışma sürelerinden bahsettiğimiz yazımızdan farklı olarak kanunun özel olarak düzenlediği çocuk ve genç işçilerin çalışma süreleri, kısmi çalışma, çalışma sürelerinden sayılmayan haller vb. gibi konularla hangi işlerde fazla çalışma yapılıp yapılamayacağı ve hangi hallerin çalışma sürelerinden sayılıp sayılmayacağını daha sonraki yazılarımızda belirteceğiz.
Görüş, öneri, dilek ve şikayetleriniz için bize ulaşabilirsiniz. Bilgiyle ve UstaGirişimci ile kalın.
